Archifau Blynyddol: 2018

ARFOR – DIWYLLIANT YW’R ALLWEDD: ANERCHIAD ADAM PRICE 26/05/18

Ateb

Diolch i bawb a fynychodd ein cyfarfod yn y Galeri Caernarfon ar Fai 26ain i glywed Adam Price AC yn trafod ei weledigaeth ar gyfer Arfor. Egwyddor y cynllun hwn yw sefydlu corff partneriaeth ar gyfer y gogledd a’r gorllewin (Môn, Gwynedd, Ceredigion, Caerfyrddin), sef cadarnleoedd y Gymraeg. Gan fod yr ardaloedd hyn yn wynebu’r un heriau a chyfleoedd o safbwynt Iaith, diwylliant a datblygu’r economi, byddai corff fel Arfor yn caniatáu datblygu a chynllunio strategol ar y cyd; ymateb a fyddai’n cydnabod mai diwylliant yw’r allwedd.

Amlinellodd Adam y sefyllfa argyfyngus o allfudo o’r ardaloedd hyn; y bod 117,000 o bobl ifanc wedi gadael y siroedd hyn yn ystod y ddegawd ddiwethaf. Un o’r camau cyntaf i herio hyn, meddai Adam, yw  gweld y Gymraeg fel adnodd, a fyddai’n gallu cyfrannu at dwf economaidd. Yn wir, pwysleisiodd bod hunaniaeth leol gref yn creu sylfaen gadarn ar gyfer adfywio hyfyw.

Gyda chyllid o £2 filiwn i ddatblygu’r syniadau hyn, yr her nawr yw cynllunio strwythur sydd yn gynaliadwy ac addas at yr hirdymor. Gwneud y gorau, chwedl Adam, o’r ” cyfle ar lefel uchel i ail-lunio’r map.” Yn dilyn llunio Cynllun Strategol, a strwythur rheoli, byddai modd datblygu’r posibiliadau – syniadau arloesol megis Trefydd Menter a Banciau Cymunedol, prosiectau isadeiledd (megis trafnidiaeth), yn ogystal â chydlynu a gwneud y gorau o’r ymarfer da sy’n digwydd eisoes ar draws gwahanol sefydliadau a sectorau.

Yn dilyn yr anerchiad, cafwyd cyfle i drafod ymhellach. Trafodwyd cefnogaeth i’r Gymraeg tu hwnt i’w chadarnleoedd, a chytunwyd byddai’n rhaid i’r cynllun ysbrydoli tu hwnt i’w ffiniau, gan hyrwyddo perchnogaeth eang o’r egwyddor.

Gan mai gwrthdroi’r tueddiad i bobl ifanc adael fyddai un o’r amcanion, cytunwyd fod rôl y colegau a Phrifysgolion yr ardal yn hollbwysig, a bod angen anogaeth i bobl ifanc astudio’n lleol, gyda’r bwriad o gyfrannu at yr economi lleol maes o law.

Ymysg y materion eraill a godwyd oedd pwysigrwydd gweithredu pendant – ehangu gweinyddiaeth Gymraeg yn y sector gyhoeddus, er enghraifft. Nodwyd yn ogystal bod angen dathlu’r hyn a gyflawnwyd yn gymunedol eisoes, a gosod hyn fel sail ar gyfer datblygiadau pellach.

DYFODOL Y GYMRAEG YN EI CHADARNLEOEDD: AI ‘ARFOR’ YDI’R ATEB?

Ateb

Gyda Chyfrifiadau diweddar yn dangos y Gymraeg yn colli tir yn ei chadarnleoedd, allfudo ac ymfudo’n newid demograffeg cymunedau gwledig, ac ansicrwydd Brexit o’n blaenau, beth yw dyfodol y Fro Gymraeg? Dyma fydd y cwestiwn bydd yn cael ei ofyn yng Nghyfarfod Cyhoeddus Dyfodol i’r Iaith a gynhelir yn y Galeri, Caernarfon fore Sadwrn nesaf, Mai 26ain am 11.

Yn aml iawn, mae cwestiynau dyrys fel hyn yn galw am atebion radical, ac un ateb a awgrymwyd eisoes yw, ‘Arfor’, sef Awdurdod rhanbarthol newydd ar gyfer y gogledd a’r gorllewin (Môn, Gwynedd, Ceredigion a Chaerfyrddin). Awdurdod fyddai’n cynrychioli siroedd sy’n wynebu’r un heriau o safbwynt y Gymraeg, yr economi a diwylliant; ac a fyddai’n gallu gweithio’n strategol er budd ffyniant y rhanbarth a’r iaith Gymraeg.

Gydag ail-strwythuro llywodraethol ar yr agenda drachefn, mae’n amserol i ni groesawu Adam Price atom i drafod ei weledigaeth ar gyfer cynllun Arfor.

Ai Arfor ydi’r ateb? Dewch i’r Galeri ddydd Sadwrn nesaf i glywed, holi, a dod i’ch casgliadau. Croeso cynnes iawn i bawb

 

5ed ADRODDIAD Y DU AR WEITHREDU SIARTER EWROP AR GYFER IEITHOEDD RHANBARTHOL NEU LEIAFRIFOL

Ateb

Yn ddiweddar, gwahoddwyd Dyfodol i’r Iaith gyfrannu sylwadau ar 5ed adroddiad y DU ar weithredu Siarter Ewrop ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Leiafrifol i gyfarfod o Arbenigwyr y Siarter. Dyma ein cyfraniad:

 Cyd-Destun Polisi

 Mae Dyfodol i’r Iaith o’r farn os bydd i’r Gymraeg ffynnu yng Nghymru, yna mae’n rhaid rhoi mwy o bwyslais ar ei hyrwyddo, a chreu mwy o gyfleoedd i’w defnyddio yn y cartref, y gymuned a’r gweithle. Credwn ei bod yn amser i ehangu polisi’r iaith Gymraeg tu hwnt i reolaethu, a chyfarch gwledigaeth fwy uchelgeisiol a chynhwysol sy’n anelu at dwf yn y nifer sy’n gallu’r iaith, a chreu mwy o gyfleoedd i’w defnyddio. Yn y cyd-destun hwn, mae darpariaethau deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol i ystyried materion ieithyddol mewn perthynas â chynllunio gwlad a thref i’w croesawu, ond ymddengys fod Nodyn Cyngor Technegol y Llywodraeth ar yr un mater yn gwyro o iaith eglur y ddeddfwriaeth.

Croesawn egwyddorion Cymraeg 2050 y Llywodraeth fel cam cyntaf tuag at daro’r cydbwysedd addas rhwng rheoleiddio a hyrwyddo. Credwn fod sefydlu corff hyd-braich i hyrwyddo cynghori a chydlynu polisi ac ymarfer mewn perthynas â’r iaith, yn unol ag egwyddorion cydnabyddedig cynllunio iaith yn greiddiol i lwyddiant y strategaeth. Byddai’r corff hwn yn gwbl gydnaws â darpariaeth y Siarter, a amlinellir yn Erthygl 7, para.4; ‘ Fe’u hanogir [y Cyfranogwyr] i sefydlu cyrff, os oes angen, ar gyfer cynghori’r awdurdodau ar bob mater yn ymwneud ag ieithoedd rhanbarthol neu leiafrifol.’ (ein italaleiddio).

Addysg

Cydnabyddwn ddwysder y Llywodraeth wrth ystyried addysg cyfrwng Cymraeg ar bob lefel fel yr adroddwyd yn adroddiad cyfnodol diweddaraf y DU. Ym maes addysg fodd bynnag, credwn fod angen hawl statudol i addysg cyfrwng Cymraeg ar lefel cynradd ac uwchwradd, gan nad yw’r galw cynyddol yn cael ei ddiwallu, ac mae rhai awdurdodau addysg lleol yn llaesu dwylo. O ystyried y lefel uchel o gadarnhad a roddir gan y DU i addysg cyfrwng Cymraeg dan y Siarter, nid yw hwn yn alwad afresymol er mwyn sicrhau cydymffurfiad ag ymgymeriadau Erthygl 8.

Iechyd a Gofal Cymdeithasol

Mewn perthynas â’r maes hwn, tra ymddengys y bu cynnydd mewn ymwybyddiaeth o bwysigrwydd iaith fel elfen o driniaeth a gwasanaeth; eto, pryderwn ynglŷn â’r diffyg staff rheng flaen sy’n gallu ymwneud â chleifion a chleientiaid mewn rhai ardaloedd, gan gynnwys cadarnleoedd traddodiadol yr iaith.

Cyfryngau

Croesawn sefydlu ail sianel radio cyfrwng Cymraeg gan y BBC, ond erys pryderon ynglŷn â thoriadau llwm i gyllid y Llywodraeth ar gyfer S4C. Wrth gydnabod y bydd trefniadau’r Siarter Frenhinol newydd, ar lefel arwynebol beth bynnag. yn caniatáu cyllid gweddol i S4C, bydd y sianel yn wynebu heriau sylweddol wrth ddiwallu anghenion amrywiol siaradwyr Cymraeg mewn hinsawdd gyfnewidiol, ac o fewn cyllid sydd yn y pendraw’n llai.

Sylwadau Ychwanegol

Ni cheir gyfeiriad yn adroddiad y DU at y tueddiad cythryblus, yn dilyn Brexit, o gynnydd yn yr ymosodiadau ar ieithoedd lleiafrifol (boed hynny’r Gymraeg, Gaeleg yr Alban, neu Wyddeleg). Gwelwyd yr ymosodiadau hyn yng nghyd-destun cysylltiadau cymdeithasol a’r cyfryngau cymdeithasol; yn ogystal, ac yn frawychus, yn y cyfryngau prif lif a chenedlaethol. Yn amlach na pheidio, unigolion a mudiadau megis Dyfodol sy’n gorfod herio’r ymosodiadau hyn.

Er, yn achos y Gymraeg, bod prosesau Comisiynydd y Gymraeg yn gwarchod hawliau i ddefnyddio’r iaith, maent yn drwsgl a hirfaith, ac yn aml yn anaddas mewn sawl achos o’r math. Mae angen herio’r ymosodiadau hyn ar ieithoedd lleiafrifol gyda neges ddigyfaddawd o gydraddoldeb a pharch.

Ceir darpariaeth ar gyfer hyn yn Erthygl 7 para.3 o’r Siarter, sy’n datgan: ‘Mae’r Cyfranogwyr yn ymrwymo i hyrwyddo, drwy fesurau priodol, cyd-ddealltwriaeth rhwng pob grŵp ieithyddol yn y wlad ac yn enwedig cynnwys parch, dealltwriaeth a goddefgarwch tuag at ieithoedd rhanbarthol neu leiafrifol ymhlith nodau addysg a hyfforddiant a ddarperir yn eu gwledydd ac annog y cyfryngau torfol i anelu at yr un nod.’

Byddwn felly’n ail adrodd ein galw am gorff hyd-braich, gyda chylch gorchwyl hollgynhwysol, ac i’r corff hwn, yn y lle cyntaf, lunio ymgyrch eang a chenedlaethol i godi ymwybyddiaeth iaith.

Ni ellir fodd bynnag fynd i’r afael â stigmateiddio ac ymosod ar ieithoedd lleiafrifol ar lefel Cymru’n unig. Rhaid i’r broses o hyrwyddo goddefgarwch a pharch dreiddio drwy holl gymdeithas y DU. Mae’n resyn nodi yr ymddengys nad yw adroddiad diweddaraf y DU yn cynnwys llawer o fewnbwn gan Lywodraeth y DU (gyda’r eithriad o adran ar y Gernyweg). Ymddengys ei fod yn llwyr seiliedig ar gyflwyniadau gan weinyddiaethau datganoledig Cymru a’r Alban, a llywodraeth Manaw ynglŷn â safle’r ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol a gysylltir â’r tiriogaethau rheiny. Deallwn fod Erthygl 7.3 yn cyfeirio at hyrwyddo dealltwriaeth rhwng holl grwpiau ieithyddol y Wladwriaeth, ac nid yn unig o fewn y tiriogaethau ble siarader yr ieithoedd rhanbarthol a lleiafrifol yn draddodiadol, a bod gofynion erthygl 7.3 hefyd yn gymwys ar lefel y Wladwriaeth. Byddwn yn gofyn yn barchus i’r Pwyllgor Arbenigwyr holi awdurdodau’r DU pa gamau maent yn eu cymryd i ddiwallu eu hymrwymiadau dan Erthygl 7.3, a ydynt yn ymwybodol o’r broblem a amlinellir, a beth y maent yn bwriadu ei wneud ynglŷn â hyn.